Przy definiowaniu agresji niezbędne jest wyodrębnienie kryteriów umożliwiających zaliczenie konkretnego zachowania do klasy zachowań agresywnych . Wyróżnia się więc następujące kryteria :
1.Występowanie komponentów emocjonalnych w zachowaniu , np. niechęć , złość , gniew .
2. Intencjonalność czynienia szkody , kierowanie się motywem czynienia zła , wyrządzania krzywdy przedmiotowi działań .
3. Spowodowanie konkretnych konsekwencji zachowań , np. efekt działania w postaci zadania cierpienia .
4. Modyfikujący wpływ kontekstu społecznego zachowań , np. związanego z pełnioną rolą społeczną , statusem społecznym , realizowanym zadaniem , miejscem w hierarchii władzy czy społecznymi konsekwencjami perspektywicznymi – nauczyciel , stomatolog itp.
Wśród mnogości czynników agresogennych eksponuje się albo bodzce , albo sytuacje szkodliwe dla człowieka , czego najbardziej klasycznym przykładem jest frustracja .
Agresja , wg definicji Władysława Szewczyka , to „ wszelkie działanie (fizyczne lub słowne ) , którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej – rzeczywistej lub symbolicznej – jakiejś osobie lub czemuś , co ją zastępuje”.
Agresja może być :
- emocjonalna – mamy z nią do czynienia m.in.wówczas , gdy dziecko przeżywa lęk lub złość ( np. zostało wyśmiane przez nauczyciela , przez całą klasę) i pod wpływem tych emocji „ odpyskowuje” nauczycielowi ( agresja słowna , np. kpiny , grozby , przezwiska , ośmieszanie , plotkowanie , itp.);
- instrumentalna , gdy agresor dąży do osiągnięcia jakiegoś celu kosztem drugiej osoby , wykorzystując swoją przewagę fizyczną lub psychiczną ;
- fizyczna , gdy mamy do czynienia z fizycznym atakiem na drugą osobę lub jej własność . Może mieć charakter agresji bezpośredniej , gdy agresor atakuje „ przyczynę”swojej złości , lub agresji przemieszczonej , gdy atakowany jest ktoś lub coś , symbolizuje osobę , której agresor chce wyrządzić krzywdę . Agresja przemieszczana jest często spotykana w szkole , np.,gdy uczeń został upokorzony przez innego ucznia , odreagowuje napięcie na słabszym koledze ;
- społeczna , gdy służy obronie norm i wartości obowiązujących w danej społeczności ( np. policjant , żołnierz);
- aspołeczna , która wprowadza destrukcję w międzyludzkich reakcjach .
Czynności agresywne należą do zachowań społecznych , gdyż są realizowane w trakcie interakcji społecznych ( wyjątek stanowi samoagresja) , oprócz tego poddawane są ocenie i wartościowaniu .
Ze względu na genezę czynności agresywnych można wyróżnić takie rodzaje agresji , jak :
-
agresja gniewna – „ wrodzona reakcja organizmu na zablokowanie dążeń lub doznanie szkody” ;jest to czynność definiowana poprzez wskazanie charakteru procesów emocjonalno – motywacyjnych leżących u jej podłoża , inaczej określana jako spontaniczna , „gorąca”;
- agresja instrumentalna – podstawą jej nie są emocje gniewu , lecz jest to wyuczona czynność sprawiająca ból i cierpienie , powodująca szkodę ; podstawową funkcją tego rodzaju agresji jest redukcja ważnych dla jednostki potrzeb , jest podejmowana z premedytacją – tzw. „zimna” albo agresja wroga ;
- agresja zadaniowa – wywołana jest ze względu na realizowane zadania , np. związana z pełnieniem określonych ról społecznych dziecka , nauczyciela przełożonego .
Podział ten implikuje występowanie między innymi źródeł czynności agresywnych , jak :
- specyficzne emocje negatywne podmiotu ( złość , gniew);
- potrzeby indywidualne jednostki – podmiotu działania ;
- realizowane przez jednostkę zadania .
Stosując czynniki społeczno – kulturowe jako wartościujące kryterium podziału agresji wymienia się agresję dopuszczaną przez daną kulturę ( kary , więzienia , wojny ) i odrzucaną przez nią .
Inny podział koncentrujący się na przedmiocie agresji , zwraca uwagę na :
- agresję skierowaną na innych ( ma charakter społeczny ) ;
- samoagresję .
Można spotkać również podział na agresję bezpośrednią i pośrednią , które utożsamiane są odpowiednio z agresją fizyczną , a także werbalną lub agresją z celem i bez celu .
Z agresją bezpośrednią mamy do czynienia wtedy , gdy istnieje cel gniewu albo osoba prowokująca agresję ( np. agresja w sytuacji „ twarzą w twarz” ), natomiast pośrednia to taka , w której nie ma konkretnego celu lub występuje jako substytut , np. agresja przemieszczona .
Częste przejawianie agresji określane jest więc pojęciem agresywności będącej stałą właściwością indywidualną człowieka , natomiast do podstawowych kryteriów klasyfikowania jednostki jako agresji należą :
- wysoka częstotliwość oraz pokazna liczba zachowań agresywnych ;
- duża intensywność intensywność jednocześnie nieadekwatność reakcji agresywnych w stosunku do działającego bodzca ;
- nieumiejętne kontrolowanie reakcji agresywnych – brak kontroli lub nadmierna kontrola ;
- permanentna wrogość stosunku do innych ludzi .
W zależności od przyjętej koncepcji teoretycznej istotę bądź źródło agresywności stanowią albo czynniki biologiczne , np. organiczne , popęd , instynkt , albo społeczne , np. będąca efektem uczenia się : nawyk , dyspozycja , czy społecznego uczenia się .
Psychoanaliza utrzymuje , że agresja jest nieuniknionym mechanizmem regulacyjnym , niezbędnym dla życia ludzkiego i przetrwania . Przeciwdziała ona samozagładzie , pełni również funkcje adaptacyjne . Mimo powyższych stwierdzeń , właściwe freudyzmowi zawdzięczamy pogląd mówiący , iż agresja jest generalnie zjawiskiem szkodliwym i niepożądanym .
Agresja ma zawsze swoją przyczynę . Złość dzieci rodzi się najczęściej wtedy , gdy ich potrzeby nie są zaspokojone , ich oczekiwania nie zostały spełnione , a cele nie osiągnięte . Może dojść przy tym do agresywnego odreagowania na zupełnie nie związanych z daną sprawą osobach lub przedmiotach , kiedy niemożliwe jest uzewnętrznienie agresji w stosunku do ludzi , którzy ją wyzwolili – być może dlatego , że są zbyt silni .
Do podstawowych potrzeb dzieci należy potrzeba bycia wartościowym człowiekiem , potrafienia czegoś , bycia społecznie akceptowanym , poczucia przynależności do grupy .
W pracy pedagogicznej bardzo przydatne okażą się gry i zabawy przeciwko agresji , w które można się bawić na zajęciach terapeutycznych ( terapeutycznych świetlicach socjoterapeutycznych ) , na zajęciach reedukacyjno- wyrównawczych , wyrównawczych także na zajęciach motoryczno – zdrowotnych .
Należy pamiętać o tym , iż zabawy te , z cyklu gier i zabaw interpersonalnych , są pomocniczym środkiem dydaktycznym i należy stosować je wespół z innymi zabawami , np. z ćwiczeniami dla dzieci agresywnych prowadzonych metodą doboru startu W. Sherborne .
Zabawy i gry przeciwko agresji pozwalają :
- dostrzec agresywne uczucia i wyrazić je ,
- rozpoznać przyczyny wściekłości i agresji ,
- uczyć się lepiej rozumieć siebie samych i innych ludzi ,
- opanować oraz przezwyciężyć złość i agresję ,
- budować poczucie własnej wartości i silnej osobowości ,
-pokojowo rozwiązywać konflikty .
Warunkiem udanego ćwiczenia czy gry jest postaranie się o pełen zaufania klimat w grupie . Mimo to może się zdarzyć , że poszczególne osoby nie chcą się przyłączyć do pozostałych . Nie wolno ich zmuszać do udziału w zabawie , ale powinny pozostać w tym samym pomieszczeniu w roli obserwatorów .
Podsumowując należy pamiętać o tym , że :
- agresja jest drugą stroną lęku , czyli : agresja zawsze wynika z lęku ( chociaż nie każdy lęk prowadzi do agresji ) ,
- agresja jest często wołaniem : zainteresuj się mną . Jeśli odpowiemy na taki krzyk , nie wyeliminujemy zachowania agresywnego ,
- postawa autorytarna względem dziecka powoduje , że nie manifestuje ono agresji przy nas , może za to zachowywać się jeszcze bardziej agresywnie , gdy nie mamy nad nim kontroli ,
- kara , traktowana przez dziecko jako upokarzająca , może prowadzić do „strajku” ( wagary , moczenie nocne , obniżenie wyników w nauce ) ,
- pamiętaj o swoich granicach – agresja nie będzie dla ciebie problemem ,
- gniew wyrażony szybko mija – a więc : mów o uczuciach i oczekiwaniach , wysłuchaj Drugiego , poznaj jego oczekiwania i odczucia , dąż do wzajemnego zaspokojenia potrzeb ,
- jeśli chcesz zachować „ autonomiczną osobowość” bądź konsekwentny w stosowaniu dyscypliny , stawiaj wysokie wymagania dojrzałości , zachęcaj swojego wychowanka do nawiązywania niezależnych kontraktów , raczej stosuj przekonywanie i argumentowanie niż nakaz i zakaz , stawiaj delikatne ograniczenia – uczy to samodyscypliny , stosuj minimum przymusu .
mgr Anna Zgliczyńska
BIBLIOGRAFIA
- Renata Knez , Wojciech M. Słonina : Saper , czyli jak rozminować agresję ?
- Program profilaktyczno – wychowawczy dla klas 1-3 gimnazjum oraz klasy 1 szkół ponadgimnazjalnych. Rubikon , Kraków ,2002
- Jolanta M. Wolińska : Agresywność młodzieży . Problem indywidualny i społeczny . UMCS , Lublin , 2000
- Elżbieta Leszczyńska : Jak pokonać agresję? /Życie Szkoły , nr 8, 2001 , WSiP , s. 460 – 464
- Ryszard Więckowski : Pedagogiczna interpretacja zachowań agresywnych . / Życie Szkoły , nr 3 , 2002 WSiP , s. 131- 135 .